มะระขี้นกแทบไม่จำเป็นต้องปลูก เพราะขึ้นได้ง่าย จนเกษตกรบางท่านยังคิดว่าเป็นวัชพืช มะระขี้นกเป็นไม้เลื้อยพันต้นไม้อื่น มีมือเกาะ ลำต้นเป็นเหลี่ยมมีขนปกคลุม ใบเดี่ยวออกสลับลักษณะคล้ายใบแตงโมแต่เล็กกว่า มีสีเขียวทั้งใบ ขอบใบหยัก เว้าลึก มี 5-7 หยัก ปลายใบแหลม ออกดอกเดี่ยวตามง่ามใบ สีเหลืองอ่อน มี 5 กลีบ เกสรมีสีเหลืองแก่ถึงส้ม กลีบดอกบาง ช้ำง่าย ผลเดี่ยว รูปกระสวย ผิวขรุขระ มีปุ่มยื่นออกมา ผลอ่อนมีสีเขียว ผลสุกมีสีเหลืองถึงส้ม ผลแก่แตกอ้าออก เมล็ดสุกมีสีแดงสด รูปร่างกลมแบน

ดอกมะระขี้นก เป็นดอกเดี่ยวแยกเพศผู้เพศเมียในต้นเดียวกัน เจริญมาจากช่อดอกมีก้านยาว เหมือนเส้นลวดเล็กๆ เส้นผ่านศูนย์กลางของดอกประมาณ 2.5 - 3.5 เซนติเมตร มีกลีบนอก 5 กลีบ สีเขียวปนเหลือง และกลีบใน 5 กลีบ สีเหลืองสด ดอกตัวผู้จะเจริญออกมาก่อนดอกตัวเมีย เกสรตัวผู้ มี 3 อัน และแต่ละอันมีก้านชูเกสรตัวผู้นี้ 3 อัน มีอับเรณู 3 อัน ดอกตัวเมียมีรังไข 1 อัน และ Stigma 3 คู่ และมีก้านชู เกสรตัวเมีย 3 อัน 

เมล็ดมะระขี้นก มีรูปร่างกลมรี แบน ปรายแหลมผิวขรุขระ เมื่อแก่เต็มที่จะมีเมือกสีแดงห่อหุ้มอยู่ และเนื่องจากมะระขี้นกเป็นผักพื้นบ้านที่ขึ้นอยู่ทั่วไปในธรรมชาติเป็นเถาไม้เลื้อยที่ขึ้นคลุมพืชอื่นๆ ได้ ดังนั้น เมื่อผลสุกจึงมักมีนกมาจิกกินทั้งผลและเมล็ด จากนั้นก็ไปถ่ายไว้ตามที่ต่างๆ เมื่อเมล็ดงอกขึ้นมาใหม่ จะเกาะเกี่ยวเลื้อยไปตามที่ต่างๆ ที่เกาะได้ เช่น แนวรั้ว ต้นไม้ใหญ่ๆ ด้วยเหตุนี้เองจึงได้ชื่อว่า “มะระขี้นก” 

มะระขี้นก มีรสขมกว่ามะระจีน จึงนิยมกินในหมู่ผู้ใหญ่และผู้สูงอายุ ผลอ่อนนำไปต้มหรือเผากินได้ทั้งลูก ผลแก่ต้องนำมาผ่ากลาง คว้านเมล็ดออกเสียก่อน การลดความขมของมะระขี้นกนั้นทำได้โดยต้มน้ำให้เดือดจัด ใส่เกลือสักหยิบมือ ลวกมะระในน้ำเดือดสักครู่ มะระจะยังคงมีผลสีเขียวสด หรือจะต้มกินกับน้ำพริกก็ได้ บางครั้งราดด้วยกะทิสดเพื่อเพิ่มรสชาต

การปรุงแกงจืดมะระขี้นกยัดไส้หมูสับ ต้องต้มนานหน่อยให้ความขมจางลง หรือปรุงอาหารเผ็ด เช่น พะแนงมะระขี้นกยัดไส้ หรือเป็นแกงเผ็ดก็ได้ ถ้าจะนำไปปรุงอาหารผัด เช่น ผัดกับไข่ ให้ต้มน้ำแล้วเททิ้งหนึ่งครั้ง

ในมะระขี้นก 100 กรัม จะมีสารอาหารที่สำคัญต่อร่างการดังนี้

• พลังงาน 19 กิโลแคลอรี่
• คาร์โบไฮเดรต 4.32 กรัม
• น้ำตาล 1.95 กรัม
• เส้นใย 2 กรัม
• ไขมัน 0.18 กรัม
• โปรตีน 0.84 กรัม
• น้ำ 93.95 กรัม
• ไนอะซีน 190 ไมโครกรัม
• วิตามินเอ 6 ไมโครกรัม 1%
• แบต้าแคโรทีน 68 ไมโครกรัม 1%
• ลูทีน และ ซีแซนทีน 1,323 ไมโครกรัม
• วิตามินบี1 0.051 มิลลิกรัม 4%
• วิตามินบี2 0.053 มิลลิกรัม 4%
• วิตามินบี3 0.28 มิลลิกรัม 2%
• วิตามินบี5 0.193 มิลลิกรัม 4%
• วิตามินบี6 0.041 มิลลิกรัม 3%
• วิตามินบี9 51 ไมโครกรัม 13%
• วิตามินซี 33 มิลลิกรัม 40%
• วิตามินอี 0.14 มิลลิกรัม 1%
• วิตามินเค 4.8 ไมโครกรัม 5%
• ธาตุแคลเซียม 9 มิลลิกรัม 1%
• ธาตุเหล็ก 0.38 มิลลิกรัม 3%
• ธาตุแมกนีเซียม 16 มิลลิกรัม 5%
• ธาตุแมงกานีส 0.086 มิลลิกรัม 4%
• ธาตุฟอสฟอรัส 36 มิลลิกรัม 5%
• ธาตุโพแทสเซียม 319 มิลลิกรัม 7%
• ธาตุโซเดียม 6 มิลลิกรัม 0%
• ธาตุสังกะสี 0.77 มิลลิกรัม 8%

มะระขี้นก (สีเขียว) มีคุณค่าทางอาหารเพราะมีวิตามินเอ (2,924 IU) ไนอะซิน (190 มก./100 ก) และมีคุณสมบัติต้านอนุมูลอิสระ  มะระขี้นกที่สุกแล้วจะมีสารซาโปนิน (Saponin) ในปริมาณมาก การรับประทานมากเกินไปอาจทำให้มีอาการอาเจียน ท้องร่วงได้ และอาจทำให้ถึงขึ้นเสียชีวิต เพราะฉะนั้นห้ามรับประทานแบบสุกๆ จะดีที่สุด

งานวิจัยสมุนไพรมะระได้ดำเนินอย่างต่อเนื่องมาตั้งแต่ ค.ศ. 1962 ซึ่ง Lotlika และ Rao ได้ค้นพบชาแรนตินในผลมะระ ที่แสดงฤทธิ์ลดน้ำตาลในเลือดของสัตว์ทดลอง ในปี 1965 Sucrow ได้พิสูจน์โครงสร้างเคมีของชาแรนติน พบว่าเป็นสารผสมของ sitosteryl- และ 5,25-stigmastadien-3-beta-ol-D-glucosides ในอัตราส่วน 1:1 ปี 1977 Baldwa และคณะ ได้แยกสารคล้ายอินซูลินจากผลมะระและมีฤทธิ์ลดน้ำตาล ในปี 1981 Khana และคณะได้พิสูจน์โครงสร้างของสารคล้ายอินซูลิน พบว่าเป็นโพลีเปปไทด์ที่มีน้ำหนักโมเลกุล 11,000 ดาลตัน และมีกรดอะมิโน 166 residues เรียกสารนี้ว่า โพลีเปปไทด์ พี สารขมกลุ่มคิวเคอร์บิตาซินซึ่งเป็น chemotaxonomic character ของพืชวงศ์ Cucurbitaceae คิวเคอร์บิตาซินในมะระ คือ momordicosides, momordicins, karaviloside K1 และ charantoside มีรายงานว่าสารขมดังกล่าวมีฤทธิ์ลดน้ำตาล

ในมะระขี้นกมีสารหลายชนิดที่ต้านเบาหวาน และมีหลายกลไกที่ออกฤทธิ์ต้านเบาหวาน ได้แก่ เสริมการหลั่งอินซูลินจากตับอ่อน ลดการสร้างน้ำตาลจากตับ เสริมการเผาผลาญน้ำตาล เพิ่มความไวต่ออินซูลิน เพิ่มความทนต่อกลูโคส (glucose tolerance) นอกจากนี้ยังยับยั้งการหลั่งกลูโคสในลำไส้เล็ก และยับยั้งเอนไซม์กลูโคไซเดส

น้ำคั้นจากผลมะระขี้นกแสดงฤทธิ์ต้านเบาหวานในกระต่ายและหนูขาว นอกจากนี้ยังมีรายงานว่ามะระสามารถชะลอความผิดปกติของไต การเกิดต้อกระจก การเสื่อมของเส้นประสาทซึ่งเป็นผลมาจากการที่มีระดับน้ำตาลในเลือดสูงเป็นเวลานาน หรือไม่สามารถควบคุมระดับน้ำตาลเลือดให้ปกติ 

การศึกษาทางคลินิกในผู้ป่วยเบาหวานชนิดไม่พึ่งอินซูลิน (8 คน) พบว่าผู้ป่วยทนต่อกลูโคสได้ดีขึ้น ลดระดับน้ำตาลขณะอิ่ม และลดความถี่ของการถ่ายปัสสาวะ จึงขอแนะนำผู้ป่วยเบาหวานบริโภคมะระขี้นกเป็นอาหาร หรือในรูปน้ำคั้นเป็นอาหารเสริม เพื่อช่วยรักษาระดับความดันเลือดให้ปกติ และชะลออาการต่างๆที่เป็นผลเสียจากโรคเบาหวานที่เป็นมานาน

รากของต้นมะระขี้นก แก้พิษ รักษาริดสีดวงทวาร ฝาดสมาน แก้พิษดับร้อน แก้บิด ถ่ายอุจจาระเป็นเลือด แผลฝีบวมอักเสบ ปวดฟันที่เกิดจากลมร้อนเถา ยาระบายอ่อน ๆ แก้พิษทั้งปวง เจริญอาหาร แก้โรคลมเข้าข้อและเท้าบวม แก้ปวดตามข้อมือและนิ้วมือนิ้วเท้า แก้โรคม้าม แก้โรคตับ ขับพยาธิในท้อง แก้พิษน้ำดีพิการ ลดเสมหะ บำรุงน้ำดี แก้พิษดับร้อน แก้บิด แก้ฝีอักเสบ แก้ปวดฟัน แก้ไข้

ใบของมะระขี้นก แก้ไข้ ดับพิษร้อน แก้ปากเปื่อยเป็นขุย ขับพยาธิ ขับระดู บีบมดลูก ขับลม แก้ธาตุไม่ปกติ ทำให้นอนหลับ แก้ปวดศีรษะ แก้พิษ แก้ไอเรื้อรัง ยาระบายอ่อน ๆ แก้เสียดท้อง บำรุงธาตุ ขับพยาธิเส้นด้าย ดับพิษฝีที่ร้อน รักษาแผล บำรุงน้ำดี แก้ไข้หวัด ไข้ตัวร้อน ยาฟอกเลือด แก้ร้อนใน แก้ม้าม แก้ตับพิการ แก้ฟกบวมอักเสบ แก้ปวดเนื่องจากลมคั่งในข้อ ทำให้อาเจียน แก้โรคกระเพาะ แก้บิด แผลฝีบวมอักเสบ เจริญอาหาร ฟอกโลหิต รัดถานและถอนไส้ฝี.....

ผลดิบของมะระขี้นก แก้พิษฝี แก้ฟกบวม แก้อักเสบ แก้โรคลมเข้าข้อ บำรุงน้ำดี ขับพยาธิ แก้ปากเปื่อย ปากเป็นขุ ย บำรุงระดู ดับพิษร้อน ถ่ายท้อง แก้พิษ ขับลม แก้คัน แก้ธาตุไม่ปกติ แก้เสียดท้อง แก้เจ็บปวดอักเสบ ระบายอ่อนๆ แก้บวม แก้โรคผิวหนัง บำบัดโรคเบาหวาน ยาบำรุง ทาหิด ฝาดสมาน แก้โรคเม็ดผดผื่น คันในตัวเด็ก แก้พิษไข้ แก้หัวเข่าบวม แก้ปวดตามข้อ แก้ม้าม แก้ตับพิการ เจริญอาหาร ใช้มากๆ เป็นยาถ่ายอย่างแรง รักษาโรคเรื้อน บำรุงธาตุ แก้ไข้ แก้ปวดเจ็บอักเสบจากพิษต่างๆ ดับร้อน แก้ร้อนใน กระหายน้ำ ทำให้ตาสว่าง แก้บิด ตาบวมแดง แผลบวม เป็นหนอง ต้านมะเร็ง.....

เมล็ดของมะระขี้นก แก้พิษ เป็นยากระตุ้นความรู้สึกทางเพศ เพิ่มพูนลมปราณ บำรุงธาตุ บำรุงกำลัง ต้านมะเร็ง.....

ดอกของมะระขี้นก มีรสขม ใช้แก้พิษ แก้บิด

ได้มีการรวบรวม สรรพคุณทางยารักษาของมะระขี้นก ที่สามารถรักษาโรคต่างๆ ให้หายได้ ตามการรักษามาแต่โบราณดังนี้